Acteurs zijn acrobaten van God

Paul Dekker

Over Jerzy Grotowski

Het Pools Laboratorium-Theater werd in 1959 door Jerzy Grotowski (1933-1999) en Ludwik Flaszen (1930 - …) opgericht te Opole, in 1965 vestigde het zich in Wroclaw. In de jaren ’70 als student aan de Toneelacademie Maastricht kwam ik in contact met internationale docenten en regisseurs die geïnspireerd waren door Grotowski’s Laboratorium-Theater. Ook mijn fascinatie werd gewekt.

Gedurende de jaren ’80 was ik in de gelegenheid om met oorspronkelijke acteurs van Grotowski’s Laboratorium-Theater te werken: Ludwik Flaszen, Rena Mirecka, Ryszard Cieslak, Zygmunt Molik, Teresa Nawrot en uiteindelijk ook met Jerzy Grotowski zelf. De workshops vonden plaats verspreid over heel Europa o.a. Duitsland, Frankrijk, Italië, België, Polen, etc.

Tussen Grotowski’s eerste acteur Ryszard Cieslak en mijzelf ontwikkelde zich een vriendschap. In Parijs trainde ik een jaar elk weekend met Ryszard. Hij speelde toen de blinde koning Dhritarashtra in de Mahabharata in een regie van Peter Brook. Mijn connectie met Ryszard veroorloofde me de twaalf uur durende voorstelling tot vier maal toe te zien. En tijdens een workshop in Antwerpen vroeg Ryszard mij zijn assistent te zijn.

In ’86 werkte ik een week met Jerzy Grotowski zelf in Pontedera in Italië. Het was het begin van Grotowski’s ‘Objective Theatre’. Zijn assistenten van toen erfden zijn werk en delen het nu over de hele wereld: James Slowiak, Jairo Cuesta en Thomas Richards. Het huidige Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards in Pontedera wordt geleid door Thomas Richards.

Een van de voorwaarden in die tijd om in aanmerking te komen om met Grotowski te werken was dat men niet ouder was dan 24 jaar. In ’86 was ik 34 jaar oud dus 10 jaar te oud. Toch liet Grotowski mij toe, hetgeen een grote uitzondering was. Hij begreep hoe gefascineerd ik was door zijn werk. Bij voorbaat gaf hij aan dat gezien mijn leeftijd mijn werk met hem slechts beperkt zou blijven tot één introductie week. De anderen die daarna geselecteerd waren kregen de gelegenheid om één, twee jaar of langer met hem te werken. Enkele van mijn vrienden behoorden tot de bevoorrechten.

De presentatie van mijn solo voor Grotowski, zijn assistenten en de internationale groep van 50 acteurs kent een levende herinnering. We werkten van zonsondergang tot zonsopgang. Die eerste avond ving aan met de presentatie van onze eigen solo’s waarmee we auditie deden. Ik was als eerste aan de beurt. Mijn solo van 11 minuten was een oorspronkelijke compositie van fysieke acties, teksten en liederen. Optreden voor Grotowski was het begin van een werkweek met een van de grootste theaterpedagogen uit het moderne theater.

Het einde van mijn werk met Grotowski in Pontedera kende een ludiek staartje. De volgende dag had ik mijn vlucht per vliegtuig vanuit het nabij gelegen Pisa naar Florence. Bij het inchecken op de vlieghaven stond Grotowski zelf voor mij in de rij. We groette elkaar. Ik gaf hem de ceintuur, die op de grond gevallen was, van zijn jas aan. Hij bedankte mij. We lachten en knikten naar elkaar. Bij het plaatsnemen in de kleine cityhopper bleek Grotowski vlak achter mij in het vliegtuig te zitten. De vliegreis duurde een half uur. De hele reis waren we elkaars aanwezigheid gewaar, gesproken werd er niet.

Het werk met Jerzy Grotowski en met alle acteurs van zijn Laboratorium Theater heeft veel voor mij betekent. De combi van het Meisner werk en het Grotowski werk is er een van symbiose. Daarom is Jorge Parente, erfgenaam van het Voice & Body werk van Grotowski’s acteur Zygmunt Molik, vaste gastdocent aan de Acteerstudio Paul Dekker in ’s-Hertogenbosch - Nederland/Europa. Meisner en Grotowski zorgen voor een kruisbestuiving die de acteur de gelegenheid biedt zijn rol psychisch zowel als fysiek optimaal te exploreren en te vertolken.

Aan de Acteerstudio Paul Dekker werd het Archetype Theater ontwikkeld. Actrice Kenia Marasanova, voorheen student en nu medewerker bij de studio, specialiseerde zich in het theater van het archetype. Haar originele solovoorstellingen onder mijn regie, zoals ‘Strannik’, ‘Maidan / De Mantel’, ‘Oorlogsmonologen’, ‘Russische luisterliederen’ en ‘Songs from the Soul’, zijn een weerspiegeling van haar onderzoek naar de rol van archetypes in het theater.

Grotowski: “If you want to create a masterpiece, you must always avoid beautiful lies.” Grotowski heeft het theater gefileerd van zijn leugens. Wat overblijft is de acteur en dat wat hij vertolkt. De paradox van het theater is dat het een leugen is, maar dat op het toneel de acteur niet kan liegen. Enkel de naakte acteur weet zijn rol op authentieke wijze gestalte te geven. Grotowski en zijn Laboratorium Theater hebben in de theatergeschiedenis tot nu toe, het meest fundamentele onderzoek verricht op het vlak van de acteur als oorspronkelijk acteerinstrument.

De mens in zijn leven en de acteur in zijn vak is op ‘vakantie’ (‘holiday’). Zijn vakantie is elk moment een avontuur. In Grotowski’s termen en dit in het Engels: ‘Mans holiday is every day a day that is holy’.